A pond with a lawn, trees and housing in the background
White illustration of tall grass resembling a lamp post.

Tyfwch goedwig drefol deg

Astudiaeth Achos Canllaw Dechreuwch arni gyda... - 24-06-2025

Ysbrydoliaeth, canllawiau ac adnoddau i ddatgloi buddion cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol coedwigoedd trefol ar gyfer pawb, gan ddefnyddio egwyddor tegwch coed.

Adfer natur - Coedwigaeth a choed

Blaenoriaethu tyfu ble mae ei angen fwyaf

Mae tegwch coed ynghylch cyfiawnder. Y realiti yw nad oes gan bawb fynediad teg at fuddion coed, ac mae pobl mewn llefydd dinesig sydd â llai o orchudd canopi yn fwy tebygol o gael eu heffeithio gan bethau megis llifogydd, llygredd aer a gwres eithafol.

Ond gyda’n gilydd gallwn ddechrau newid hynna, diolch i adnoddau hygyrch sy’n seiliedig ar ddata, sy’n rhad ac am ddim ac sy’n dangos lle mae gorchudd canopi isel yn gorgyffwrdd gyda phwysau gan elfennau cymdeithasol ac economaidd eraill.

Mae’r canllaw hwn yn edrych ar sut all awdurdodau lleol ddefnyddio’r adnoddau hyn er mwyn rhoi anghenion pobl yng nghanol prif gynlluniau mwy teg, gan roi mynediad i gymunedau i’r buddion cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol y mae coed trefol yn eu cynnig.

Sut beth yw annhegwch coed?

  • Mae’r gorchudd coed trefol yn y DU ar gyfartaledd tua 17%, sy’n is na’r cyfartaledd Ewropeaidd o 28%, ond y mae hefyd wedi’i wasgaru’n annheg o fewn ardaloedd trefol.
  • Mae gorchudd coed trefol wedi’u gwasgaru’n annheg, o 30-40% mewn rhai maestrefi gwrdd i lawr i 3% mewn rhai ardaloedd o anialwch o safbwynt coed trefol.
  • Ar gyfartaledd, mae gan y cymdogaethau mwyaf cyfoethog yn y DU ddwywaith cymaint o orchudd canopi na’r cymdogaethau lleiaf cyfoethog.
  • Mae gan ardaloedd trefol yng ngogledd Lloegr lai o ganopi coed na’r de.
  • Mae gan y cymdogaethau hynny lle mae’r rhan fwyaf o bobl o grŵp ethnig lleiafrifol oddeutu 50% yn llai ar gyfartaledd o orchudd coed fesul person.

Pam mae tegwch coed yn bwysig: mewn rhifau

Mae coed yn seilwaith dinesig angenrheidiol sy’n hanfodol ar gyfer lles personol, iechyd cyhoeddus a chydnerthedd hinsawdd yn ein cymunedau.

£16m

wedi ei arbed i’r GIG mewn costau gwrth-iselder diolch i goed strydoedd

Maent yn cefnogi ein hiechyd corfforol, ein lles meddyliol, datblygiadau gwybyddol ac yn rhoi cyfle i ni deimlo mwy o gysylltiad gyda byd natur a’i gilydd.

Darllen yr adroddiad

9% to 12%

yw’r cynnydd mewn gwario ar nwyddau mewn ardaloedd manwerthu gyda choed aeddfed

Mae’r coed yn ffynhonnell incwm, a hynny’n uniongyrchol - drwy swyddi sy’n gysylltiedig gyda gofalu, cynnal a chynnyrch pren - ac yn anuniongyrchol - drwy greu amgylcheddau deniadol ar gyfer busnes a buddsoddiad.

Darllen y blog ar GreenBlue

-40%

yw’r lleihad posib mewn marwolaethau’n gysylltiedig gyda gwres drwy gynyddu gorchudd coed Ewropeaidd i 30%

Mae coed yn cadw ein trefi a’n dinasoedd yn oer, yn cefnogi byd natur, yn storio carbon, lleihau llygredd aer, helpu i atal llifogi a distewi sŵn.

Cymerwch olwg ar yr ymchwil

+6,000

mae tunelli o lygrwyr yn cael eu diddymu gan goed trefol ym Mhrydain Fawr bob blwyddyn

Mae gwerth asedau tymor hir o ran gwasanaethau gwaredu llygredd drwy gyfrwng llystyfiant trefol, gan gynnwys coed, wedi’i amcangyfrif i fod yn £41.6 biliwn yn 2021.

Cyfrifon cyfalaf naturiol Trefol ONS

Sut i fesur tegwch coed

Mae’r adnodd Sgôr Tegwch Coed y DU sydd am ddim ac sydd wedi’i ddatblygu ar y cyd gan Coed Cadw, yn galluogi llefydd i adnabod meysydd o annhegwch. Ynghyd â’u Cyfrifwr Plannu Coed maent yn darparu data hollbwysig ar gyfer cynllunio coedwigaeth drefol.

Mae’r adnodd yn adeiladu ar egwyddorion o degwch amgylcheddol sydd wedi’u hen sefydlu. Mae’n cynnwys yr holl ardaloedd dinesig yn y DU, gan gyfuno gwybodaeth amgylcheddol a chymdeithasol allweddol er mwyn rhoi sgôr ar lefel cymdogaeth yn ogystal â blaenoriaethu ardaloedd ar gyfer gweithredu ar degwch coed. Cafodd yr adnodd ei ddatblygu ar y cyd gan ymddiriedolaeth Coed Cadw, Y Ganolfan Iechyd Amgylcheddol ac American Forests.

Sut i gynyddu tegwch coed mewn 10 cam

Mae’r canllaw hwn yn llawn syniadau sy’n gallu mynd â’ch prosiect tegwch coed o’i ddechreuad i waith cynnal ymgysylltu cymunedol.

Mae’r camau wedi’u cynllunio i fod yn hyblyg i weithio ar gyfer gwahanol lefydd a chymunedau – mae croeso i chi ddewis ym mha bynnag ffordd sy’n gweddu i’ch anghenion.

Mae pob cynllun effeithiol yn dechrau gyda dealltwriaeth o beth yw’r broblem. Pan rydych wedi sefydlu’r angen am wella tegwch coed yn eich tref neu ddinas gallwch wirio eich ffordd o feddwl:

  • A yw hyn yn gallu bod yn rhan o strategaethau lleol a chenedlaethol ar gyfer coed?
  • Pa strategaethau a pholisïau eraill allwch chi fewnosod ynddo (e.e. Strategaethau Adfer Byd Natur Lleol, Cynlluniau Lleol)?
  • Ydych chi wedi ystyried p’un a fydd hyn yn cael ei gefnogi gan adrannau hanfodol eraill (e.e. Priffyrdd)?

Meddyliwch pwy sydd gan y sgiliau, gwerthoedd a’r perthnasoedd yn fewnol rydych chi eu hangen. Meddyliwch ynghylch blaenoriaethau pwy sy’n alinio’n naturiol gyda’r math hwn o waith. Meddyliwch am unrhyw berthnasoedd neu bartneriaethau allanol y gallech chi eu datblygu er mwyn eich helpu i gael y gorau o’r Sgôr Tegwch Coed. Meddyliwch pwy sy’n cyfrannu beth a phwy allai gyfrannu adnoddau mewn nwyddau. Yn bennaf oll, meddyliwch sut y byddwch yn rhoi eich cynlluniau ar waith (e.e. mewn cymdogaethau tegwch coed isel gyda heriau sylweddol).

Defnyddiwch yr adnodd am ddim Sgôr Tegwch Coed er mwyn deall sgoriau tegwch coed ar draws eich tref neu ddinas.

Defnyddiwch y sgôr i fireinio eich cynllun:

  • Categoreiddiwch eich cymdogion yn flaenoriaeth uchel, ganolig ac isel
  • Cwblhewch achos er mwyn dangos i swyddogion etholedig neu arweinwyr awdurdod lleol beth sy’n digwydd ar lefel ward, etholaeth neu ddinas
  • Edrychwch am batrymau a cheisiwch adnabod achosion (e.e. a yw ardaloedd yn rai sydd â llawer o ddiwydiant neu wedi’u clustnodi ar gyfer datblygiad sylweddol?)
  • Defnyddiwch ddata er mwyn dweud stori tegwch coed yn eich tref neu’ch dinas eich hun. Beth yw’r ystod o lefelau gorchudd canopi mewn gwahanol gymdogaethau? Sut mae gorchudd canopi’n cymharu gyda chyfartaleddau cenedlaethol?

  • Defnyddiwch Sgôr Tegwch Coed er mwyn addysgu a denu sefydliadau a grwpiau cymunedol sydd â diddordeb ar gam cynnar. Mae’n gam allweddol wrth gynhyrchu cynllun y bydd pobl yn ymgysylltu ag ef yn nes ymlaen.

Siarad gydag awdurdodau lleol ac arweinwyr gwleidyddol:

  • Eglurwch beth mae’r Sgôr Tegwch Coed yn ei ddangos, pam mae anghyfartaleddau mewn gorchudd coed yn broblem a beth ellir ei wneud yn ei gylch. Mae’n bwysig tynnu sylw at pam y bydd tegwch coed cynyddol yn eu helpu i fodloni eu blaenoriaethau. Er enghraifft, mae nifer o drefi a dinasoedd wedi datgan argyfyngau hinsawdd a byddai ehangu gorchudd coed yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol.
  • Darllenwch 17 o Nodau Datblygu Cynaliadwy’r CU os hoffech chi ddeall mwy am nodau a rennir ar gyfer pobl a’n planed.

Siaradwch gyda chymunedau:

  • Mae’n bwysig cynnwys pobl ar bob cam o’ch cynllunio, gwneud penderfyniadau a datblygiad er mwyn deall beth sy’n bwysig iddynt. Gwrandewch ar gymunedau ynghylch eu hamgylchedd lleol, eu blaenoriaethau a’u dyheadau, a’u profiad o’r coed yn eu cymdogaeth.
  • Rhannwch wybodaeth ynghylch sut mae gorchudd coed yn eu cymdogaeth yn cymharu gydag eraill gerllaw, neu hyd yn oed gyfartaleddau cenedlaethol. Eglurwch pam mae gorchudd coed isel yn risg, sut mae’n effeithio ein cymunedau a beth ellir ei wneud yn ei gylch ar raddfa unigol a’r gymdogaeth ehangach, ac ar raddfa trefn neu ddinas.

Meddyliwch am strategaethau a pholisïau presennol eich awdurdod lleol. Gallai tegwch coed naill ai fod yn sail i ddatblygu cynlluniau sefydlu coed ar raddfa cymdogaeth, arwain prif gynllun fforest ddinesig ar draws llefydd neu strategaeth coed, neu gael ei ychwanegu at strategaethau coed a fforestydd dinesig fel prif nod ychwanegol. Mae’r Tree Council wedi cynhyrchu canllawiau ar gynhyrchu strategaethau coed a choedwigoedd.

Pethau i’w hystyried:

Sut fyddech chi’n mewnosod tegwch coed yn rhan o strategaethau sy’n bodoli eisoes?

A allai tegwch coed fod yn sail i Strategaethau Adfer Byd Natur Leol?

Allwch chi fewnosod tegwch coed yn rhan o bolisi cynllunio lleol (e.e. Cyngor Dinas Birmingham i ystyried gorchudd canopi wrth asesu ceisiadau ar gyfer croesfannau llwybr troed a thynnu coed)?

Sut fyddwch chi’n ei droi o fod yn strategaeth i gynllun cyflawni?

Dyma astudiaeth achos er mwyn dysgu sut mae Cyngor Bournemouth, Christchurch a Poole a Chyngor Dinas Belfast wedi integreiddio tegwch coed yn rhan o’u strategaethau coed trefol a sut wnaeth hyn weithio.

  • Mae map tegwch coed yn rhannu coedwig drefol yn gymdogaethau sydd angen eu blaenoriaethu ar gyfer cynllunio tymor hir a neilltuo adnoddau ar eu cyfer. Gall y Sgôr Tegwch Coed eich helpu i adnabod y cymdogaethau blaenoriaeth uchel mewn tref neu ddinas. Dyma lefydd lle mae gorchudd coed ar ei wannaf a lle mae angen pobl am fuddion coed fwyaf.
  • Er mwyn cynyddu gorchudd coed, bydd angen i reolwyr gydbwyso neilltuo adnoddau rhwng gwaith ar draws y goedwig drefol gyfan ac adferiad wedi’i dargedu mewn ardaloedd sy’n flaenoriaeth.
  • Defnyddiwch y data tegwch coed er mwyn creu cynllun ar gyfer sefydlu eich coedwig drefol tymor hir:
  • Ewch ati i adnabod pa gymdogaethau yw eich blaenoriaeth
  • Sut i gynyddu tegwch coed yn yr ardaloedd hyn
  • Defnyddiwch adnodd modelu cost er mwyn amcangyfrif costau prosiectau plannu. Gallwch lawrlwytho un yma.
  • Penderfynwch faint o amser ac adnoddau i’w neilltuo
  • Amlinellwch gynllun cyflawni tymor hir er mwyn mynd i’r afael â’ch cymdogaethau sy’n flaenoriaeth, gan sicrhau cynaliadwyedd coedwigoedd dinesig dros genedlaethau

Dyma astudiaeth achos er mwyn dysgu sut y gwnaeth Cyngor Dinas Birmingham a Birmingham Tree People ddefnyddio eu Sgôr Tegwch Coed yn sail i ble maent yn gweithio a sut maent yn defnyddio eu hamser.

Cyn gynted â’ch bod yn gwybod ble mae eich ardaloedd blaenoriaeth uchel a pha drefn rydych am fynd atynt, mae’n amser siarad gyda’r bobl sy’n byw yno, dod i ddeall beth yw eu safbwynt ar goed a thrafod lle mae cyfleoedd i blannu mwy. Mae siarad gyda phobl nawr yn sicrhau eu bod yn cael eu cynnwys a’u bod yn cael budd o’r broses.

Adeiladwch ar y stori tegwch coed rydych chi wedi dechrau arni a helpu pobl ddeall ei fod yn fwy na dim ond plannu. Mae’n bosib y bydd gan bobl gynlluniau ar gyfer lleoliadau plannu neu ddyluniadau mewn golwg, neu gallwch ddefnyddio ‘Adnabod lleoliadau plannu posib’ er mwyn helpu i greu opsiynau iddynt ddewis ohonynt.

Beth bynnag yw eich dull o ymgysylltu, dyma rai gweithredoedd allweddol i’w cadw mewn cof:

  • Cynhwyswch bobl cyn gynted â phosib
  • Deallwch lle y gallwch ychwanegu gwerth
  • Rhowch eich amser am ddim
  • Ceisiwch sicrhau barn cyn gwneud penderfyniadau
  • Byddwch yn eglur faint o awdurdod sydd gan gymunedau
  • Byddwch yn eglur beth yw ffiniau unrhyw gyd-ddylunio
  • Nodau a rennir y cytunir arnynt
  • Annog ymwneud ymarferol a chreadigol gyda buddion tymor byr a thymor hir eglur
  • Helpu sefydliadau trydydd sector i ddefnyddio’r Sgôr Tegwch Coed (gan fynd ymlaen i ddylanwadu ar gynghorwyr a’i ymgorffori yn eu gwaith eu hunain)

Bydd eich partneriaethau gyda phreswylwyr yn parhau i dyfu wrth i chi symud drwy bob cam. Mae hyn yn allweddol er mwyn cadw bob yn rhan o’r broses yn y tymor hir.

Ar y cam hwn, byddai’n ddefnyddiol sefydlu targed plannu. Mae Treeconomics ac ymddiriedolaeth Coed Cadw wedi creu cyfrifwr targed plannu tegwch coed sy’n gallu eich helpu i osod nodau ar gyfer cynyddu gorchudd coed ar raddfa cymdogaeth. Mae hyn yn eich galluogi i osod ac addasu % targedau gorchudd canopi a’r niferoedd o goed bach/canolig/mawr sydd eu hangen er mwyn cyrraedd y rhain.

Yna gallwch symud ymlaen i adnabod lleoliadau plannu posib. Mae’n bosib eich bod eisoes wedi darganfod bod gan rai pobl syniadau cryf ynghylch ble maent eisiau plannu coed. Mae’n bosib y bydd eraill angen ychydig mwy o arweiniad. Beth bynnag fo’r achos, gall fod yn ddefnyddiol i greu rhestr fel o leoliadau sy’n realistig ac sydd hefyd yn cynrychioli blaenoriaethau pobl.

Pethau i’w hystyried wrth greu eich rhestr fer:

  • Rhowch rai opsiynau cychwynnol er mwyn symbylu pobl i feddwl lle gellid rhoi coed newydd o amgylch y gymdogaeth
  • Darganfyddwch pwy sydd berchen y tir lle rydych yn bwriadu plannu
  • Ystyriwch a oes unrhyw gyflenwadau hanfodol o dan y ddaear a fyddai’n eich atal rhag plannu coed
  • Ceisiwch adnabod unrhyw adeiladau gerllaw y dylech osgoi plannu’n agos atynt
  • Osgowch unrhyw gynefinoedd sy’n flaenoriaeth – megis glaswelltiroedd sydd â llawer o rywogaethau ynddynt – a allai gael eu heffeithio’n negyddol gan blannu coed
  • Chwiliwch am ysbrydoliaeth o fethodoleg mapio cyfleoedd i blannu coed Treeconomics
  • Sicrhewch fod gennych y wybodaeth gywir, real ynghylch eich lleoliadau – mae mynd â phobl ar daith gerdded er mwyn edrych ar goed sy’n bodoli eisoes a lleoliadau newydd yn ffordd dda o ymgysylltu ac yn ffordd dda o gynllunio

Bydd cadw eich cymunedau’n rhan o bethau y tu hwnt i blannu – i mewn i’r camau sefydlu a chynnal – yn rhoi’r cyfle gorau i goed gyrraedd aeddfedrwydd a darparu’r buddion gorau posib.

Mae canllawiau’r Grŵp Gweithredu Coed a Chynllunio, Sut i Blannu Coed Mawr yn ganllaw hygyrch i blannu coed mawr mewn gofodau cyhoeddus. Bydd yn helpu i chi rymuso grwpiau eraill sydd â diddordeb mewn plannu coed, gan ddarparu’r wybodaeth maent ei hangen er mwyn sefydlu coed iach mewn trefi a dinasoedd.

Bydd Sgôr Tegwch Coed Coed Cadw yn cael ei ddiweddaru’n flynyddol, felly wrth i goed dyfu yn y tymor hir dylech fod yn gallu olrhain y newid yn y gorchudd canopi dros amser.

Mae tegwch coed yn ffordd wych o rannu stori ynghylch eich cynnydd. Lledaenwch y gair ynghylch y gwelliannau rydych chi wedi’u gwneud, o ble cychwynnodd eich cymdogaeth a pha mor bell maent wedi dod ar eu taith werdd.

Mae tegwch coed yn ymwneud cymaint â phobl ag ydyw am goed. Cofiwch ddweud straeon dynol yn ogystal. Pwy oedd ynghlwm â’r plannu, sut y gwnaeth hyn wneud gwahaniaeth a beth mae tegwch coed yn ei olygu iddyn nhw?

Gwyliwch y fideo hwn er mwyn gwrando ar straeon yn seiliedig ar brofiad o sut mae’r gwaith Birmingham Tree People wedi bod o fudd i bobl yn y gymuned.

Mwy o adnoddau er mwyn cefnogi datblygiad cymunedol teg

Mae’n bwysig meddwl ynghylch sut y gall adnoddau digidol ychwanegu at ddatblygiad cymunedol teg, yn hytrach na chymryd ei le.

Mae Dark Matter Labs wedi cynhyrchu adroddiad a llyfrgell o astudiaethau achos sy’n archwilio sut i gynnwys pobl drwy gydol y broses gynllunio sy’n cael ei harwain gan ddata, gan gynnwys casglu data gwyddonol dinasyddion, delweddu gan ddefnyddio realiti estynedig a gwneud penderfyniadau’n lleol.

Mwy o’r rhaglen Cyflymydd Coedwig Drefol

Mae’r canllawiau hyn yn rhan o gyfres o adnoddau a grëwyd gan y rhaglen Cyflymydd Coedwig Drefol. Mae’r testun ar y dudalen we yma yn cael ei drwyddedu gan y rhaglen Cyflymydd Coedwig Drefol o dan CC drwy 4.0. Darganfyddwch fwy ynghylch sut allwn ni greu coedwigoedd trefol tecach yn ein trefi a dinasoedd gyda’u hadnoddau eraill isod neu drwy’r ddolen hon. Cafodd y rhaglen ei rhedeg mewn partneriaeth gydag Ymddiriedolaeth Fforest Gymunedol ac Ymddiriedolaeth Coed Cadw, ac yn cael ein hariannu gan gronfa Trees Call to Action Fund. Cafodd y gronfa hon ei datblygu gan DEFRA mewn partneriaeth gyda’r Comisiwn Coedwigaeth ac mae’n cael ei darparu gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Diolch yn arbennig i Gyngor Dinas Birmingham a Birmingham TreePeople.

Astudiaeth Achos Canllaw Dechreuwch arni gyda... - 24-06-2025

Creu prif gynllun coedwig drefol

Astudiaethau achos ac adnoddau er mwyn helpu i drawsnewid eich agweddu tuag at gynllunio a rheoli coedwig drefol, gan ddarparu buddion teg i bobl a byd natur.

Adfer natur, Gwydnwch hinsawdd - Coedwigaeth a choed

Canllaw Dechreuwch arni gyda... - 24-06-2025

Gwerth ac ariannu coedwig drefol

Eich canllaw i ddangos gwir werth coed yn eich tref neu ddinas a denu ariannu sy’n cefnogi cynnal a thwf tymor hir.

Adfer natur, Ariannu a chyllid - Coedwigaeth a choed

Astudiaeth Achos Gweminar - 24-06-2025

Coedwigoedd trefol i bawb

O’r archif - ystyriodd y weminar hon sut allwn ni greu coedwigoedd trefol tecach yn ein trefi a dinasoedd a lansio’r Pecyn Cymorth Cyflymu Coedwigoedd Trefol. Gwyliwch y recordiad a lawrlwythwch y cynnwys a rannwyd.

Ariannu a chyllid, Cymunedau - Coedwigaeth a choed, Ymgysylltiad cymunedol

Astudiaeth Achos Gweminar - 24-06-2025

Coedwigoedd trefol i bawb

O’r archif - ystyriodd y weminar hon sut allwn ni greu coedwigoedd trefol tecach yn ein trefi a dinasoedd a lansio’r Pecyn Cymorth Cyflymu Coedwigoedd Trefol. Gwyliwch y recordiad a lawrlwythwch y cynnwys a rannwyd.

Ariannu a chyllid, Cymunedau - Coedwigaeth a choed, Ymgysylltiad cymunedol